Sırbistan’ın Avrupa Birliği (AB) entegrasyon süreci, ülkenin kamu harcama mekanizmalarını ve ihale sistemini AB direktifleriyle uyumlu hale getirmesini zorunlu kılmaktadır. Bu uyum süreci, yabancı yatırımcılar ve Türk firmaları için şeffaf, rekabetçi ve büyük ölçekli iş fırsatları anlamına gelmektedir. Altyapıdan enerjiye, bilişimden sağlığa kadar birçok sektörde, devletle iş yapmak isteyen şirketler için Sırbistan, kârlı ve istikrarlı bir pazar sunmaktadır. Ancak bu pazara girmek, Sırp Kamu İhale Kanunu’nun inceliklerini bilmeyi ve sık yapılan hatalardan kaçınmayı gerektirir. Bu detaylı rehber, Sırbistan kamu ihaleleri dünyasına başarılı bir giriş yapmanız için gereken tüm stratejik, hukuki ve operasyonel bilgileri sunmaktadır.
Sırbistan Kamu İhale Sisteminin Yasal Çerçevesi
Sırbistan’daki kamu ihale sistemi, 2020 yılında yürürlüğe giren ve AB direktiflerine büyük ölçüde uyum sağlayan Kamu İhale Kanunu (Zakon o javnim nabavkama) ile düzenlenmektedir. Bu yasa, ihalelerin şeffaflık, eşit muamele, ayrımcılık yasağı ve rekabet ilkelerine uygun olarak yürütülmesini garanti altına alır. Yasal çerçeve, yabancı şirketlerin yerel firmalarla eşit şartlarda ihalelere katılmasını mümkün kılar ve tüm süreçleri elektronik ortamda izlenebilir hale getirir. Yasa, aynı zamanda sözleşmelerin uygulanması ve anlaşmazlıkların çözümü için net prosedürler tanımlamaktadır.
İhale Süreçlerinde Şeffaflık ve Eşit Muamele İlkesi
Sırbistan’ın kamu ihale mevzuatı, tüm isteklilerin (yerel veya yabancı) bilgilere erişimde ve katılım koşullarında eşit muamele görmesini temel alır. Tüm ihale duyuruları, şartnameleri ve sonuçları merkezi bir elektronik platform (Portal Javnih Nabavki) üzerinden yayımlanır. Bu şeffaflık, keyfi kararları ve ayrımcılığı önlemeyi amaçlar. İhaleye katılmak isteyen firmaların, şartnamelerde belirtilen yeterlilik koşullarını nesnel olarak karşılamaları beklenir ve değerlendirme süreci, önceden belirlenmiş kriterlere göre titizlikle yürütülür. Bu ilke, uluslararası yatırımcıların pazara güvenle girmesi için kritik bir güvencedir.
Sırbistan’daki Başlıca Kamu İhale Alanları
Sırp Hükümeti’nin kalkınma hedefleri doğrultusunda en çok ihale yapılan sektörler altyapı, enerji, çevre koruma, bilişim teknolojileri ve sağlık alanlarıdır. Büyük otoyol, demiryolu, enerji santrali ve atık su arıtma tesisi projeleri, büyük ölçekli uluslararası firmaların ilgisini çekmektedir. Özellikle AB fonlarının kullanıldığı projeler, AB standartlarında ileri teknolojili çözümler gerektirmektedir. Ayrıca, kamu hizmetlerinin dijitalleştirilmesi ve modernleştirilmesi için sürekli olarak IT ve yazılım ihaleleri de açılmaktadır. Türk firmaları için özellikle inşaat, tekstil ve enerji sektörlerinde önemli fırsatlar mevcuttur.
Kamu İhalelerine Katılım İçin Ön Yeterlilik Şartları
Kamu ihalelerine katılmak isteyen yabancı firmaların, öncelikle Sırbistan’da yasal olarak tescil edilmiş olmaları (şube veya D.O.O. aracılığıyla) gerekmezken, ihale öncesi yeterliliklerini kanıtlamaları şarttır. Bu şartlar genellikle finansal yeterlilik (belirli bir ciroya ulaşma), teknik yeterlilik (benzer projelerde deneyim) ve mesleki yeterlilik (gerekli lisans ve sertifikalara sahip personel) olarak belirlenir. Şartnamede belirtilen tüm belgelerin Sırpça yeminli tercümesi ve noter onaylı olması zorunludur. Ön yeterlilik belgelerinin eksik veya hatalı sunulması, ihaleden elenmenin en yaygın nedenidir.
Yerel Temsilci veya Ortaklık Kurmanın Önemi
Yabancı bir şirketin Sırbistan’daki kamu ihalelerine tek başına girmesi yasal olarak mümkün olsa da, yerel bir temsilci veya ortaklık (ortak girişim – konzorcijum) kurmak stratejik bir avantaj sağlar. Yerel ortak, Sırp mevzuatına, bürokratik süreçlere ve yerel tedarik zincirine hakimdir. Ortaklık, özellikle yerel yeterlilik (lisans, kadro) gerektiren ihalelerde zorunluluk arz edebilir. Yerel bir danışman veya avukat aracılığıyla tüm iletişim ve belge hazırlama süreçlerini yönetmek, hatalı başvuru riskini en aza indirir. Başarılı bir ortak seçimi, ihaleyi kazanma şansını doğrudan artırır.
Elektronik Kamu İhale Portalı (Portal Javnih Nabavki) Kullanımı
Sırbistan’daki tüm kamu ihaleleri, merkezi olarak Portal Javnih Nabavki (Kamu İhale Portalı) üzerinden yayımlanır ve yönetilir. İhalelere katılım, tekliflerin sunulması, soruların sorulması ve sonuçların açıklanması tamamen elektronik ortamda bu portal üzerinden gerçekleştirilir. Yabancı şirketlerin en büyük hatalarından biri, bu portalın teknik gerekliliklerine ve prosedürlerine tam olarak hakim olmamaktır. Portalın kullanımı için gerekli olan elektronik imza (e-Potpis) ve sertifikaların temini, zamanında yapılmalıdır. Portal üzerindeki süreçlere uyum, ihaleye kabul edilmenin ön koşuludur.
İhale Şartnamelerinin Detaylı Analizi
İhale şartnamesi (Konkursna dokumentacija), bir ihaleye katılımın ve sözleşmenin tüm kurallarını içerir. Yabancı şirketler, Sırpça hazırlanmış bu belgelerin çevirisine güvenmek yerine, yasal terimlerin Sırp mevzuatındaki tam karşılığını anlayan bir avukatla detaylı bir analiz yapmalıdır. En sık yapılan hata, şartnamedeki küçük bir teknik gereksinimi, teslimat süresini veya ödeme koşulunu gözden kaçırmaktır. Şartnamedeki her bir maddenin, şirketin kapasitesi ve teklif stratejisi ile uyumlu olup olmadığının titizlikle kontrol edilmesi gerekir. Şartnamenin eksiksiz anlaşılması, rekabetçi ve geçerli bir teklif sunmanın temelidir.
Teknik ve Finansal Tekliflerin Doğru Hazırlanması
Kamu ihalelerinde teklifler genellikle iki zarf usulü ile (teknik ve finansal) sunulur. Teknik teklifin, şartnamede istenen tüm teknik ve kalite gereksinimlerini eksiksiz karşılaması zorunludur. Finansal teklifin ise, tüm maliyetleri, vergileri (KDV dahil/hariç durumu) ve olası riskleri kapsayacak şekilde net ve hatasız olması gerekir. Teknik ve finansal tekliflerin karıştırılması veya bir zarfta yanlışlıkla finansal bilginin yer alması, otomatik olarak ihaleden elenmeye neden olur. Her iki teklif de Sırpça, doğru para biriminde ve istenen formatta sunulmalıdır.
Referans ve Deneyim Belgelerinin Sunumu
İhale şartnameleri, genellikle teklif veren şirketin son 3 ila 5 yıl içinde benzer nitelikteki projeleri başarıyla tamamladığını kanıtlayan referansları talep eder. Bu referansların, projenin kapsamını, değerini, tamamlanma tarihini ve ilgili kamu kuruluşunun onayını içeren resmi belgelerle ispatlanması gerekir. Yabancı firmaların yaptığı hata, referans mektuplarını Sırpça hukuki geçerliliğe sahip olacak şekilde çevirmemek veya onaylatmamaktır. Referans belgelerinin, şartnamede belirtilen kriterlere (örneğin, minimum sözleşme değeri) tam olarak uyması zorunludur.
Banka Teminat Mektuplarının (Garancija) Önemi
Sırbistan kamu ihalelerinde katılım garantisi, avans garantisi, iyi ifa garantisi gibi çeşitli aşamalarda banka teminat mektupları (Garancija) talep edilir. Bu mektupların, Sırp Kamu İhale Kanunu’na ve ihale şartnamesindeki formata tam olarak uygun olması gerekir. Teminat mektuplarının süresi, miktarı ve koşulları konusunda yapılacak en küçük bir hata bile, teklifin geçersiz sayılmasına neden olabilir. Yabancı bir bankadan alınacak teminat mektuplarının Sırpça çevirisinin ve yerel banka tarafından kontrgarantisi veya onayının sağlanması gerekebilir, bu süreç titizlikle yönetilmelidir.
Teklif Geçerlilik Süresinin Yönetimi
Teklif geçerlilik süresi (rok važenja ponude), teklif sahibinin teklifinde belirtilen koşullara bağlı kalmayı taahhüt ettiği süredir. Kamu İhale Kanunu, bu sürenin uzatılmasına izin verir, ancak istekliden yazılı onay gerektirir. Eğer bir şirket, bu süreyi uzatmayı kabul etmez veya uzatma talebine zamanında yanıt vermezse, teklifi değerlendirme dışı bırakılır ve yatırılan katılım garantisi kaybedilebilir. Geçerlilik süresinin takibi, tüm iletişim ve onayların zamanında ve resmi kanallar aracılığıyla yapılması, süreç yönetiminin kritik bir parçasıdır.
Anlaşmazlık Çözümü: Kamu İhale Komisyonu (KZN) Başvurusu
Eğer bir istekli, ihale sürecinde bir usulsüzlük yapıldığına veya kendisinin haksız yere elendiğine inanıyorsa, Sırbistan Kamu İhale Komisyonu’na (Komisija za zaštitu prava u postupcima javnih nabavki – KZN) itirazda bulunma hakkına sahiptir. KZN’ye yapılan itirazlar, ihale sürecini durdurur ve Komisyon’un kararı kesindir. KZN’ye başvurunun Sırpça, yasal süre içinde ve kanunda belirtilen tüm usul kurallarına uygun olarak yapılması gerekir. İtiraz sürecinin doğru yönetilmesi, haksızlığa uğrayan şirketler için hakkını arama ve ihaleye geri dönme şansı sunar.
Fiyat Tekliflerinde Aşırı Düşük Teklif Riski
Sırbistan Kamu İhale Kanunu, bir teklifin, ortalama tekliflere veya piyasa fiyatlarına göre aşırı derecede düşük (neprihvatljivo niska cena) olması durumunda, idarenin istekli şirketten ayrıntılı bir açıklama talep etmesini şart koşar. Eğer şirket, düşük fiyatın nedenini (örneğin, özel bir teknoloji, tedarikçi anlaşması veya devlet desteği) makul ve kanıtlanabilir belgelerle açıklayamazsa, teklifi reddedilebilir. Aşırı düşük teklif sunma hatasından kaçınmak için, fiyatlandırma stratejisinin sağlam maliyet analizleriyle desteklenmesi ve gerekçelerin önceden hazırlanması önemlidir.
Sözleşme İmzalanmadan Önceki Hukuki İnceleme
İhaleyi kazandıktan sonra, sözleşmenin imzalanmasından önce son bir hukuki inceleme yapmak zorunludur. Kamu ihale sözleşmeleri, Sırp Ticaret Hukuku ve Kamu İhale Kanunu’nun yanı sıra, şartnamede yer alan özel koşulları da içerir. Yabancı şirketler, sözleşmedeki cezai şartları, ödeme planlarını ve anlaşmazlık çözüm mekanizmalarını doğru anlamalıdır. Sözleşmenin imzalanmadan önce yerel bir avukat tarafından son kez kontrol edilmesi, ileride doğabilecek hukuki ve mali riskleri önler. Özellikle yabancı para birimi cinsinden ödeme koşulları ve kur riski maddeleri dikkatle incelenmelidir.
Sözleşmenin Uygulanması ve İfa Garantisi
Sözleşmenin imzalanmasının ardından, şirket genellikle sözleşmenin doğru ve zamanında ifasını garanti altına almak için bir İyi İfa Garantisi (Garancija za dobro izvršenje posla) sunmak zorundadır. Bu garanti, projenin tamamlanmasına kadar geçerli kalmalıdır. Sözleşme hükümleri, teknik şartlar ve zaman çizelgeleri konusunda idare ile sürekli ve şeffaf bir iletişim sürdürmek, olası gecikmeleri önceden bildirmek ve resmi onaylarını almak önemlidir. İhmal veya gecikme durumunda uygulanacak cezai şartlar, şirketin maliyetlerini ciddi ölçüde artırabilir.
Sözleşme Değişikliklerinin Yönetimi
Kamu ihale sözleşmelerinde, sözleşme imzalandıktan sonra esaslı değişiklikler yapmak Sırp Kamu İhale Kanunu’na göre sıkı kurallara tabidir. Değişiklikler, sadece kanunun izin verdiği koşullar altında (örneğin, öngörülemeyen durumlar veya ek işlerin zorunluluğu) ve kanunda belirtilen yüzdesel sınırlar içinde yapılabilir. İdare ile anlaşarak bile olsa, kanun dışı değişiklikler yapmak sözleşmenin iptaline ve şirketin cezalandırılmasına yol açabilir. Tüm sözleşme değişiklik talepleri, yasal dayanakları belirtilerek yazılı ve resmi olarak sunulmalıdır.
Alt Yüklenicilerin Yasal Olarak Yönetilmesi
Birçok büyük ihalede, ana yüklenici (yabancı firma), işin bir kısmını yerel alt yüklenicilere (Podizvođač) devretmek ister. Kamu İhale Kanunu, alt yüklenicilerin kimliğini ve sözleşmedeki rollerini önceden bildirme zorunluluğu getirebilir. Ana yüklenicinin yaptığı en büyük hata, alt yüklenici sözleşmelerini yerel mevzuata uygun olarak düzenlememek veya alt yüklenicinin ödemelerini düzenli yapıp yapmadığını kontrol etmemektir. Alt yüklenicilerin eylemlerinden kaynaklanan tüm yasal ve mali sorumluluklar genellikle ana yükleniciye aittir.
Proje Yönetiminde Yerel Deneyimin Kullanılması
Büyük ölçekli kamu projelerinin yönetimi, sadece teknik uzmanlık değil, aynı zamanda yerel mevzuata, çalışma kültürüne ve bürokratik akışa hakim olmayı gerektirir. Yabancı şirketler, kendi uluslararası proje yönetim metodolojilerini dayatırken, yerel zorlukları (izinler, denetimler, yerel tedarikçi ilişkileri) göz ardı edebilirler. Bu, ciddi gecikmelere ve maliyet aşımlarına yol açar. Proje yönetimi ekibine, Sırp mevzuatını iyi bilen, yerel deneyime sahip kilit personel (örneğin, yerel bir Proje Direktörü veya Hukuk Müşaviri) dahil etmek başarıyı garantiler.
AB Fonları ile Finanse Edilen İhaleler: Özel Kurallar
Sırbistan’daki birçok büyük kamu ihalesi, AB’nin Ön Katılım Yardım Aracı (IPA) fonları veya uluslararası kalkınma bankaları (EBRD, EIB) tarafından finanse edilmektedir. Bu ihaleler, Sırp Kamu İhale Kanunu’nun yanı sıra, fon sağlayıcının kendi özel satın alma kurallarına da tabidir. Yabancı firmaların hatası, sadece Sırp Kanunu’na odaklanıp, fon sağlayıcının ek gerekliliklerini (örneğin, menşe kuralları, özel etik standartlar veya çevresel gereklilikler) göz ardı etmektir. Bu tür ihalelere katılmadan önce, hem Sırp hem de fon sağlayıcının kurallarını kapsayan bir uyum analizi yapılmalıdır.
Vergi Yükümlülükleri ve KDV Uygulamaları
Kamu ihalelerinde KDV (PDV) uygulaması, projenin niteliğine (mal teslimi, hizmet veya inşaat) ve alıcının statüsüne (KDV mükellefi olup olmaması) göre farklılık gösterebilir. Özellikle inşaat işleri için, Sırp KDV Kanunu’nda ters KDV (Reverse Charge) mekanizması uygulanabilir. Yabancı şirketlerin en büyük hatası, KDV yükümlülüklerini ve faturalandırma kurallarını doğru uygulamamaktır. Bu, Vergi Dairesi ile anlaşmazlıklara ve cezai yaptırımlara yol açar. Tüm faturalandırma ve ödeme süreçlerinde, yerel bir mali müşavirin rehberliğine kesinlikle uyulmalıdır.
Gümrük ve İthalat Prosedürlerinin Yönetimi
İhale kapsamında kullanılacak olan makine, ekipman veya hammaddelerin Sırbistan’a ithalatı, gümrük prosedürlerine tabidir. Yabancı firmaların yaptığı hata, gümrük vergisi, KDV ve diğer ithalat ücretleri konusunda yanlış hesaplamalar yapmaktır. Bazı kamu projeleri için geçici ithalat veya gümrük muafiyetleri uygulanabilir. Bu avantajlardan yararlanmak için gerekli belgelerin gümrük idaresine zamanında ve doğru sunulması kritik öneme sahiptir. Deneyimli bir yerel gümrük müşaviri ile çalışmak, projelerin zamanında tamamlanması için önemlidir.
Kamu İhale Sürecinde Etik Kurallar ve Yolsuzlukla Mücadele
Sırbistan, yolsuzlukla mücadele ve şeffaflık konusunda AB standartlarına uyum sağlamaya çalışmaktadır. Kamu ihalelerine katılan firmaların, tüm işlemlerde en yüksek etik standartlara uymaları beklenir. En ufak bir şaibe, rüşvet teklifi veya yasa dışı çıkar sağlama girişimi, şirketin ihaleden diskalifiye edilmesine, kara listeye alınmasına ve ağır cezai yaptırımlara yol açabilir. Şirket içinde katı bir etik kurallar ve uyum (compliance) politikası oluşturmak ve çalışanlara bu konuda düzenli eğitim vermek, riskleri önlemenin en iyi yoludur.
İhalelere İtiraz Süreçlerinin Finansal Maliyetleri
Kamu İhale Komisyonu’na (KZN) yapılacak her itiraz, ihale bedelinin belirli bir yüzdesi oranında bir idari harca tabidir. Bu harçlar, özellikle büyük ihalelerde önemli maliyetler yaratabilir. İtirazda bulunmadan önce, itirazın yasal dayanağının sağlam olduğundan ve kazanma şansının yüksek olduğundan emin olmak için hukuki analiz yapılmalıdır. Haksız veya mesnetsiz itirazlar, sadece harç kaybına değil, aynı zamanda idare nezdinde şirketin itibarının zedelenmesine de yol açabilir. Bu nedenle, itiraz süreçleri stratejik ve maliyet-etkin bir şekilde yönetilmelidir.
Yerel Bankacılık ve Finansman İlişkilerinin Kurulması
Büyük kamu projeleri genellikle banka kredileri, garantiler ve avans ödemeleri gerektirir. Sırbistan’daki yerel bankalarla güçlü ilişkiler kurmak, bu finansal araçlara hızlı ve uygun koşullarla erişimi kolaylaştırır. Yabancı bankaların sunduğu garantiler, yerel bankalar tarafından kontrgaranti edilmek zorunda kalabilir. Bu nedenle, projeyi finanse edecek yerel bankayı erken aşamada belirlemek, finansal gereksinimleri görüşmek ve bankanın tüm belge taleplerini karşılamak, ihale sürecindeki finansal aksaklıkları önler.
Pazar Araştırması ve Rakip Analizinin Sürekliliği
Sırbistan’daki kamu ihale pazarı dinamiktir ve rekabet yoğundur. İhalelere katılan rakiplerin (yerel ve uluslararası) kimler olduğunu, önceki ihalelerde hangi fiyatlarla kazandıklarını ve hangi teknik çözümleri kullandıklarını sürekli analiz etmek gerekir. Piyasa araştırmasını sadece bir kez yapmak yerine, düzenli bir rakip analizi stratejisi uygulamak, şirketin teklif stratejisini daha rekabetçi hale getirmesine olanak tanır. Kamu İhale Portalı’ndaki geçmiş sonuçları incelemek, gelecekteki ihaleler için kritik bilgiler sağlar.
Teknolojik Yeniliklere ve Sürdürülebilirliğe Uyum
AB’nin genişleme politikaları doğrultusunda, Sırp kamu ihalelerinde giderek artan bir şekilde çevresel sürdürülebilirlik, enerji verimliliği ve yenilikçi teknoloji kullanımı gibi kriterlere ağırlık verilmektedir. Tekliflerde sadece minimum gereksinimleri karşılamak yerine, yeşil çözümler, düşük karbon ayak izi veya dijitalleşme avantajları sunmak, değerlendirme kriterlerinde ek puan kazandırabilir. Şirketlerin, teklif stratejilerini AB’nin Yeşil Gündemi ve Dijitalleşme hedefleriyle uyumlu hale getirmesi, uzun vadede daha fazla ihale kazanma şansını artırır.
Kamu İhale Uzmanlarının Sürekli Eğitimi
Sırbistan’daki Kamu İhale Kanunu ve ilgili alt düzenlemeler, AB uyum süreci nedeniyle sık sık değişebilir. Yabancı bir firmanın ihale ekibinin, bu yasal değişiklikleri sürekli olarak takip etmesi hayati önem taşır. Hata, mevzuattaki son değişiklikleri kaçırmak ve eski kurallara göre teklif hazırlamaktır. Şirketin ilgili personelinin (hukuk, finans, proje yöneticileri) Sırp Kamu İhale Kanunu konusunda yerel uzmanlar tarafından düzenli olarak eğitilmesi, uyum riskini en aza indirir ve ihale başarısını artırır.
İdari Kapasitenin ve İhale Departmanının Yapılandırılması
Kamu ihaleleri, çok sayıda belge, katı son teslim tarihleri ve detaylı usul kuralları gerektiren yüksek düzeyde idari disiplin gerektirir. Yabancı şirketlerin, Sırbistan pazarına girerken bu süreçleri yönetecek, yerel mevzuata hakim ve Sırpça iletişim kurabilen yetkin bir ihale departmanı veya koordinasyon ekibi kurması şarttır. Bu departmanın eksik veya yetersiz olması, teklif hazırlama sürecinde hatalara ve son teslim tarihlerinin kaçırılmasına yol açar. İdari kapasitenin, ihalelerin karmaşıklığı ile orantılı olması gerekir.
Kamu İhale Sözleşmelerinde Garantilerin Serbest Bırakılması
Sözleşme tamamlandığında, şirketin sunduğu İyi İfa Garantisi’nin serbest bırakılması (iade edilmesi) gerekir. Ancak bu süreç, idarenin tüm yükümlülüklerin yerine getirildiğini resmi olarak onaylamasına ve varsa garanti süresi bitimine bağlıdır. Garanti iade sürecinin takibini ihmal etmek, şirketin sermayesinin bankada gereksiz yere bloke olmasına neden olur. Projenin kabulünden sonra, garantinin iadesi için gerekli tüm belgelerin idareye zamanında sunulması ve sürecin yakından takip edilmesi, finansal verimlilik için önemlidir.
Yabancı Firma İçin En İyi Kurulum Stratejisi
Kamu ihalelerine odaklanan bir yabancı firma için, Sırbistan’da bir Limited Şirket (D.O.O.) kurmak genellikle en iyi stratejidir. D.O.O., merkezin hukuki sorumluluğunu sınırlarken, yerel bir tüzel kişilik olarak kamu ihalelerinde yerel firmalarla eşit haklara sahip olur ve sözleşme imzalayabilir. Şube açmak, hukuki sorumluluğu merkeze taşıdığı için kamu ihalelerinde tercih edilmez. Şirket kurulumu, yukarıdaki tüm yeterlilik ve uyum süreçlerini yönetmek için sağlam bir yasal temel oluşturur ve uzun vadeli katılım için esneklik sağlar.
İhale Sürecinin Çevresel ve Sosyal Etkilerinin Değerlendirilmesi
Büyük ölçekli kamu projeleri, özellikle altyapı ve sanayi alanlarında, çevresel ve sosyal etki değerlendirmesi (ÇSED) raporları gerektirir. İhale sürecinde, teklif veren şirketlerin, projelerinin çevresel sürdürülebilirliğini ve yerel topluluk üzerindeki sosyal etkilerini kanıtlamaları istenebilir. Yabancı firmaların, uluslararası standartlara uygun ÇSED hazırlıklarını yapmamaları bir eksikliktir. Teklifin, sadece teknik ve finansal değil, aynı zamanda çevresel ve sosyal sorumluluk boyutunu da güçlü bir şekilde içermesi, değerlendirmede rekabet avantajı sağlar.